Ustawa o emeryturach kapitałowych
 
24 grudnia 2008 r. została ogłoszona w Dzienniku Ustaw ustawa z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507), a jej przepisy weszły w życie 8 stycznia 2009 r.
 
Ustawa o emeryturach kapitałowych określa:

1. rodzaje świadczeń pieniężnych wypłacanych ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych, zwanych dalej „emeryturami kapitałowymi”;

2. zasady nabywania prawa do emerytur kapitałowych;

3. zasady i tryb przyznawania emerytur kapitałowych;

4. zasady ustalania wysokości i wypłaty emerytur kapitałowych.

W zakresie ustalania wysokości emerytur kapitałowych ustawa stoi na gruncie równego traktowania wszystkich ubezpieczonych – bez względu na płeć, stan zdrowia, stan cywilny lub rodzinny. Zgodnie z ustawą, emerytury kapitałowe przysługują ubezpieczonym w ramach ubezpieczenia emerytalnego, o którym mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, którzy mają ustalone prawo do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
 
Ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych przysługuje emerytura kapitałowa w postaci:

1. okresowej emerytury kapitałowej (przysługującej członkowi otwartego funduszu emerytalnego do ukończenia 65 roku życia) lub

2. dożywotniej emerytury kapitałowej (przysługuje członkowi otwartego funduszu emerytalnego dożywotnio po ukończeniu 65 roku życia).

Okresowa emerytura kapitałowa będzie wypłacana członkowi otwartego funduszu emerytalnego do ukończenia 65 roku życia. W tym czasie członek otwartego funduszu emerytalnego będzie się cieszyć pełnią praw członkowskich, w tym możliwością zmiany funduszu, czy przekazania środków w przypadku swojej śmierci małżonkowi lub osobom uprawnionym. Źródłem finansowania okresowej emerytury kapitałowej będą środki zgromadzone na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, który będzie wypłacał okresową emeryturę kapitałową. Okresowa emerytura kapitałowa będzie podlegać corocznej waloryzacji na zasadach i w trybie określonym dla emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jednocześnie zgromadzony kapitał będzie w dalszym ciągu inwestowany przez otwarty fundusz emerytalny, a po ukończeniu 65 roku życia pozostała po wypłacie okresowej emerytury kapitałowej kwota oszczędności, powiększona o zyski z inwestycji, posłuży do ewentualnego zakupu dożywotniej emerytury kapitałowej, co będzie mogło najwcześniej nastąpić w związku z uwarunkowaniami prawnymi dotyczącymi wieku emerytalnego z początkiem 2014 r.
 
Każdy ubezpieczony po ukończeniu 65 roku życia będzie miał prawo wyboru oferty dożywotniej emerytury kapitałowej z zarządzanego przez zakład emerytalny lub powszechne towarzystwo emerytalne funduszu dożywotnich emerytur kapitałowych, wypłacającego dożywotnią emeryturę kapitałową. Oferta dożywotniej emerytury kapitałowej zgodnie z ustawą z dnia 19 grudnia 2008 r. o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych oznacza udostępnioną przyszłemu emerytowi przez ZUS w ramach zestawienia ofert – ofertę dotyczącą stawki dożywotniej emerytury kapitałowej za każdy tysiąc złotych zgromadzonej przez niego składki w OFE.
 
Dożywotnia emerytura kapitałowa nie będzie corocznie waloryzowana, tak jak okresowa emerytura kapitałowa i emerytura z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jednakże ustawa przewiduje mechanizm zwiększania wysokości dożywotniej emerytury kapitałowej w oparciu o wyniki inwestycyjne instytucji finansowej zarządzającej funduszem dożywotnich emerytur kapitałowych. W przypadku wystąpienia zysku lub nadwyżki w rozumieniu przepisów o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych, wysokość dożywotniej emerytury kapitałowej ustala się ponownie w terminach określonych dla waloryzacji rent i emerytur w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
 
Odmiennie od zasad dziedziczenia mających zastosowanie w sytuacji śmierci emeryta pobierającego okresową emeryturę kapitałową, po śmierci emeryta w ciągu trzech pierwszych lat pobierania dożywotniej emerytury kapitałowej wskazane przez niego osoby uposażone będą uprawnione do otrzymania wypłaty gwarantowanej pochodzącej z niewykorzystanych środków. W przypadku braku wskazania osoby uposażonej, przepisy projektu za osobę uposażoną uznają wyłącznie małżonka, który w chwili śmierci emeryta pozostawał z nim w ustawowej wspólności majątkowej. Jednakże zgodnie z projektem ustawy, kwota wypłaty gwarantowanej będzie się zmniejszać wraz z upływem okresu pobierania dożywotniej emerytury kapitałowej, czyli śmierć w pierwszym miesiącu pobierania dożywotniej emerytury kapitałowej oznaczałaby zwrot całości składki wpłaconej z otwartego funduszu emerytalnego pomniejszonej o jedną trzydziestąsiódmą, a każdy następny przeżyty miesiąc oznaczałby spadek kwoty zwrotu o kolejną jedną trzydziestąsiódmą.
 
Ubezpieczenia społeczne są oparte o zasadę solidarności społecznej, zgodnie z którą wszyscy ubezpieczeni „składają się” na swoje świadczenia, a oszczędności ubezpieczonych, którzy żyją krócej, będą finansować świadczenia tych, którzy będą żyć dłużej. Oznacza to, że śmierć emeryta po upływie 3 lat od rozpoczęcia pobierania dożywotniej emerytury kapitałowej będzie skutkować zasileniem pozostałymi środkami wspólnej puli przeznaczonej na wypłatę dożywotnich emerytur kapitałowych dla innych emerytów, pobierających dożywotnią emeryturę kapitałową.
 
Należy dodać, że emerytury kapitałowe będą wypłacane łącznie (na zasadzie „jednego przelewu”) wraz emeryturą z FUS albo rentą.
 
Ponadto ustawa o emeryturach kapitałowych zawiera szereg przepisów zmieniających inne ustawy oraz zasługujące na uwagę przepisy przejściowe. Zgodnie z art. 42 i art. 43 ustawy osobie urodzonej po 31 grudnia 1948 r., której przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy ustalono prawo do emerytury rolniczej, z zaliczeniem okresów, o których mowa w art. 20 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, a która po dniu wejścia w życie ustawy osiągnie wiek 60 lat dla kobiety i 65 lat dla mężczyzny i zgłosi wniosek o emeryturę z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych określoną w art. 24 lub art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przysługuje – w zależności od jej wyboru – emerytura rolnicza ustalona z zaliczeniem wskazanych okresów albo emerytura z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
 
Przy czym, prawo do emerytury rolniczej albo do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przysługuje, jeżeli po wyłączeniu ww. okresów dana osoba spełnia warunki do emerytury rolniczej. Jednocześnie ustawa wskazuje, że emerytura dla osoby urodzonej po 31 grudnia 1948 r., której wysokość obliczono wraz ze zwiększeniem lub częścią składkową emerytury rolniczej, ulega ponownemu ustaleniu – bez uwzględnienia tego zwiększenia lub części składkowej, jeżeli osobie tej została przyznana emerytura rolnicza z tytułu okresów, o których mowa w art. 20 ust. 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, w brzmieniu ustalonym ustawą o emeryturach kapitałowych.
 
Ponadto dużą nowością, wprowadzającą poważną zmianę systemu ubezpieczeń emerytalnych, jest przepis art. 45 ustawy, który określa, że wypłaty emerytury, do której prawo zostało zawieszone na podstawie art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, dokonuje się na wniosek osoby zainteresowanej. W tym zakresie ZUS poinformuje osoby, mające w dniu wejścia w życie ustawy zawieszone prawo do emerytury w trybie art. 103 ust. 2a ustaw o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, o warunkach pobierania świadczeń.
 
Zgodnie z art. 5 ustawy oba typy emerytur kapitałowych przysługują osobom mającym ustalone prawo do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na podstawie na podstawie art. 24 ust.1 albo art. 24a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przy czym, zgodnie z art. 8 ustawy, członek otwartego funduszu emerytalnego nabywa prawo do okresowej emerytury kapitałowej, jeżeli:

1. ukończył 60 lat oraz

2. kwota środków zgromadzonych na rachunku członka otwartego funduszu emerytalnego, ustalona na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura, jest równa lub wyższa od dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego.

Kwota dodatku pielęgnacyjnego zgodnie art. 75 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynosi 163,15 zł, co oznacza, że w okresie od 1 stycznia 2009 r. do 28 lutego 2009 r. kwota stanowiąca 20-krotność dodatku pielęgnacyjnego wynosi 3263 zł (20 x 163,15zł). Ta kwota będzie ulegała zmianie w wyniku kolejnych waloryzacji dodatku pielęgnacyjnego.

W przypadku gdy po ustaleniu prawa do okresowej emerytury kapitałowej oraz do emerytury z FUS (wraz z ewentualnymi zwiększeniami z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników) suma tych emerytur będzie niższa od najniższej emerytury, emeryturę z FUS (wraz ze zwiększeniami) podwyższa się w ten sposób, aby suma obu emerytur nie była niższa od kwoty świadczenia najniższego. Podwyższenia emerytury z FUS dokonuje się na zasadach określonych w art. 87 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
 
Ponowne ustalenie wysokości okresowej emerytury kapitałowej może nastąpić zgodnie z art. 25 ustawy o emeryturach kapitałowych. Wysokość tej emerytury ulega ponownemu ustaleniu na wniosek emeryta, jeżeli po dniu, od którego przyznano okresową emeryturę kapitałową, emeryt podlegał ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.
 
Zgodnie z art. 10 ustawy o emeryturach kapitałowych członek otwartego funduszu emerytalnego nabywa prawo do dożywotniej emerytury kapitałowej, o ile spełni następujące warunki:

1. ukończył 65 lat oraz

2. kwota hipotetycznej emerytury kapitałowej jest równa lub wyższa niż 50 % kwoty dodatku pielęgnacyjnego (czyli w okresie od dnia 1 stycznia 2009 r. do dnia 28 lutego 2009 r. kwota równa lub wyższa niż 81,57 zł).

Przy czym, kwota hipotetycznej emerytury kapitałowej stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia składki przez średnie dalsze trwanie życia, o którym mowa w art. 26 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
 
W przypadku, gdy członek otwartego funduszu emerytalnego nie spełni warunku posiadania odpowiednich środków, otwarty fundusz emerytalny zgodnie z art. 11 ustawy o emeryturach kapitałowych przekaże środki zgromadzone na rachunku członka otwartego funduszu emerytalnego do funduszu emerytalnego wyodrębnionego w ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przekazane środki zostaną zaewidencjonowane na koncie ubezpieczonego jako składka na ubezpieczenie emerytalne, na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc złożenia wniosku o ustalenie prawa do emerytury, nie wcześniej jednak niż na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura. Jednocześnie środki te powiększą kwotę składek stanowiącą podstawę obliczenia emerytury, o której mowa w art. 24 ust. 1 lub art. 24a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
 
Z tytułu emerytur kapitałowych nie przysługuje renta rodzinna. Uprawnionym członkom rodziny może być przyznana renta rodzinna wyłącznie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, której podstawę obliczenia będzie stanowić kwota emerytury z FUS z uwzględnieniem ewentualnych jej waloryzacji.
 
 
Nowelizacja ustaw o Indywidualnych Kontach Emerytalnych (IKE) i o pracowniczych programach emerytalnych (PPE)
 
Ustawą z 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1432) dokonano zmian w ustawie z 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych, ustawie z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz w ustawie z 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych.
 
Zasadnicze zmiany wprowadzone przedmiotową  regulacją  w ustawie z 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1205, z późn. zm.), to:
 

1. zwiększenie rocznego limitu wpłat na IKE do kwoty odpowiadającej  trzykrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok (zmiana art. 13 ustawy o IKE). Dotychczasowe przepisy przewidywały, że kwota maksymalnego limitu wpłat nie może przekroczyć kwoty odpowiadającej półtorakrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok. Zgodnie z obwieszczeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 22 grudnia 2008r. kwota wpłat na indywidualne konto emerytalne w roku 2009 wynosi 9 579 zł. (M.P. z 2008 r. Nr 97, poz. 848);

2. zmiana sposobu ustalania rocznego limitu wpłat na IKE poprzez możliwość określania tej kwoty nie tylko w oparciu o wysokość prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok, określonego w ustawie budżetowej, ustawie o prowizorium budżetowym, ale również w oparciu o ich projekty, jeżeli odpowiednie ustawy nie zostały uchwalone – właśnie w oparciu o projekt ustawy budżetowej na rok 2009 został ustalony obowiązujący w 2009 roku limit wpłat na IKE;

3. przyjęcie, że limit wpłat na IKE w kolejnym roku nie może być niższy niż w roku poprzednim – w art. 13 dodano ust. 1a, w myśl którego, w przypadku gdy kwota  ustalona zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy o IKE  będzie niższa od kwoty ogłoszonej w poprzednim roku kalendarzowym, wówczas obowiązuje kwota wpłat na IKE ogłoszona w poprzednim roku kalendarzowym;

4. umożliwienie dokonywania częściowego zwrotu środków zgromadzonych na IKE. Ustawa w brzmieniu poprzednio obowiązującym nie umożliwiała oszczędzającemu wycofania części zgromadzonych oszczędności, był on obowiązany wycofać całość środków znajdujących się na IKE. Taka regulacja zniechęcała potencjalnych oszczędzających do założenia IKE, z uwagi na brak możliwości skorzystania z części zgromadzonego kapitału w sytuacji, gdy jest to konieczne ze względu na np. sytuację losową. Obecnie oszczędzający może wycofać z IKE część środków. Dochód uzyskany na indywidualnym koncie emerytalnym z tytułu częściowego zwrotu podlega opodatkowaniu;

5. pod koniec oszczędzania umożliwienie oszczędzającemu wypłacenia środków zgromadzonych na IKE, w zależności od jego dyspozycji, albo w formie jednorazowej albo w ratach. Dotychczas przepisy przewidywały jedynie wypłatę całości środków jednorazowo.

Wyżej wskazaną ustawą wprowadzone zostały niżej wymienione zmiany ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach  emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1207, z późn. zm.):
 

1) dodano w art. 5 ustawy o PPE ust. 1b, w myśl którego pracownik nie może ponownie przystąpić do tego programu, z którego  dokonał  wypłaty jednorazowej albo wypłaty pierwszej raty, w przypadku dokonywania wypłaty ratalnej. Jednocześnie zastrzeżono, że ograniczenie to nie dotyczy osób, które dokonały wypłaty, jako osoby uprawnione;

2) w art. 25 ust. 4 ustawy o PPE określono, że suma składek dodatkowych nie może przekroczyć 4,5 krotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok. Jednocześnie wskazano, że w przypadku gdy kwota stanowiąca maksymalny roczny pułap składek dodatkowych wpłacanych do PPE  ustalona w sposób podany wyżej będzie niższa od  kwoty ogłoszonej w poprzednim roku kalendarzowym, wówczas obowiązuje kwota ogłoszona w poprzednim roku kalendarzowym;

3) w dodanym w art. 25 ust. 4a minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego został upoważniony do ogłaszania w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” do końca roku kalendarzowego poprzedzającego rok, w którym uczestnik będzie wnosił do programu składki dodatkowe, wysokości kwoty stanowiącej maksymalny roczny pułap sumy składek dodatkowych, które mogą być wpłacone do programu.
Zgodnie z obwieszczeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 grudnia 2008 r. wysokość kwoty odpowiadającej sumie składek dodatkowych wniesionych przez uczestnika do jednego programu w roku 2009 wynosi 14 368,50 zł. (M.P. z 2008 r. Nr 97, poz. 849);

4) dodano art. 41a zawierający uprawnienie Komisji Nadzoru Finansowego do wykreślenia z rejestru  programu emerytalnego w przypadkach określonych w ustawie bez wydawania decyzji.

 
Również w ustawie o zmianie ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych oraz niektórych innych ustaw dokonano niewielkiej zmiany ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych  (Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176, z późn. zm.), zwanej dalej „updof”. Zmiana ta sprowadza się do dostosowania przepisu art. 30a ust. 1 pkt 10 i ust. 8 updof poprzez objęcie zryczałtowanym podatkiem dochodowym od osób fizycznych także częściowego zwrotu środków zgromadzonych na IKE w związku z wprowadzeniem możliwości częściowego zwrotu tych środków w ustawie o indywidualnych kontach emerytalnych.
 
Ustawa z 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych oraz niektórych innych ustaw weszła w życie 1 stycznia 2009 r., z wyjątkiem jej art. 1 pkt 3 i art. 3 pkt 2, które wchodząc w życie z dniem ogłoszenia, umożliwiły ministrowi do spraw zabezpieczenia społecznego ogłoszenie w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” kwoty wpłat na IKE oraz kwoty rocznego limitu sumy składek dodatkowych wpłacanych do programu obowiązujących w 2009 r., w oparciu o projekt ustawy budżetowej.